Wat zijn slaapmiddelen?
Slaapmiddelen (hypnotica) zijn een groep geneesmiddelen die worden gebruikt om slaap op te wekken of de kwaliteit ervan te verbeteren. Deze middelen vallen uiteen in enkele hoofdgroepen:
- 🔹 Benzodiazepinen (zoals clonazepam, diazepam, lorazepam, midazolam, temazepam en alprazolam)
- 🔹 Niet-benzodiazepinen (Z-drugs) zoals zolpidem en zopiclon
- 🔹 Antidepressiva met een sederend effect, zoals mirtazapine
- 🔹 Antipsychotica in lage doseringen, zoals quetiapine
- 🔹 Specifieke middelen met indirecte effecten, zoals Semax
Hoe werken slaapmiddelen?
Het werkingsmechanisme van de meeste slaapmiddelen is gebaseerd op het versterken van de werking van de neurotransmitter GABA (gamma-aminoboterzuur), een stof die zorgt voor ontspanning en het verminderen van prikkelbaarheid in de hersenen.
- ✅ Benzodiazepinen binden zich aan GABA-receptoren en veroorzaken kalmering en slaperigheid.
- ✅ Z-drugs zoals zolpidem en zopiclon hebben een vergelijkbare werking, maar geven vaak minder bijwerkingen de volgende dag.
- ✅ Sommige antidepressiva (zoals mirtazapine) en antipsychotica (zoals quetiapine) hebben een bijkomend slaapbevorderend effect.
- ✅ Specifieke middelen zoals Semax beïnvloeden vooral de cognitieve functies, maar kunnen soms ook de slaap verbeteren.
Bekende slaapmiddelen
1. Clonazepam
Clonazepam is een van de bekendste slaapmiddelen uit de benzodiazepinegroep en heeft een langdurige werking. Het wordt vaak voorgeschreven aan patiënten die niet alleen lijden aan slapeloosheid, maar ook aan problemen zoals abnormale bewegingen tijdens de REM-slaap of nachtelijke angst. Door de lange halfwaardetijd helpt clonazepam mensen langer door te slapen en nachtelijk ontwaken te verminderen.
De startdosering is meestal laag, bijvoorbeeld 0,5 mg voor het slapengaan, maar kan door de arts worden aangepast. Het voordeel van dit middel is dat het bijzonder effectief is bij mensen die vaak ’s nachts wakker worden. Het nadeel is dat sommige gebruikers de volgende dag last hebben van slaperigheid, vermoeidheid of verminderde concentratie.
Bijwerkingen zijn onder meer afhankelijkheid, tolerantie (steeds hogere doseringen nodig), geheugenproblemen, spierzwakte en slaperigheid overdag. Daarom kiezen artsen soms voor kortwerkende alternatieven zoals zolpidem, zopiclon of temazepam, vooral voor mensen die ’s ochtends alert moeten zijn.
- Klasse: Langwerkende benzodiazepine
- Indicatie: Slapeloosheid, REM-slaapstoornissen
- Gebruik: ’s Avonds, lage dosering (0,5 mg)
- ✔ Voordelen: helpt doorslapen
- ❌ Nadelen: slaperigheid overdag, afhankelijkheid, spierzwakte
- 🔄 Alternatieven: zolpidem, zopiclon, temazepam
2. Diazepam
Diazepam is een van de oudste en meest gebruikte slaapmiddelen binnen de benzodiazepinen. Naast een slaapverwekkend effect werkt het ook sterk kalmerend en angstremmend. Daarom wordt het vaak toegepast wanneer slapeloosheid samengaat met stress of spanning. Het middel heeft een lange halfwaardetijd, waardoor het effect langer aanhoudt.
De dosering is meestal in tabletvorm, ingenomen voor het slapengaan. Het effect treedt relatief snel in: veel gebruikers voelen binnen korte tijd ontspanning en slaperigheid. Dit is gunstig voor mensen die moeite hebben met inslapen. Het nadeel is dat het kalmerende effect ook de volgende dag kan aanhouden, wat leidt tot concentratieproblemen en verminderde alertheid.
Bijwerkingen zijn onder andere afhankelijkheid, tolerantie, coördinatieproblemen en geheugenstoornissen. Daarom geven artsen tegenwoordig vaak de voorkeur aan kortwerkende middelen zoals zolpidem of lorazepam.
- Klasse: Langwerkende benzodiazepine
- Indicatie: Tijdelijke behandeling van slapeloosheid, angst en spanning
- ✔ Voordelen: snel effect
- ❌ Nadelen: langdurige sufheid, afhankelijkheid
- 🔄 Alternatieven: lorazepam, zolpidem
3. Midazolam (Dormicum)
Midazolam is een kortwerkende benzodiazepine die bekendstaat om zijn snelle werking. Het wordt vaak in ziekenhuizen gebruikt vóór operaties of medische ingrepen om patiënten te kalmeren, maar kan ook incidenteel worden voorgeschreven bij ernstige slaapproblemen.
Het middel wordt meestal kort voor het slapengaan ingenomen, in tabletvorm (soms ook injecteerbaar). Door de korte werking helpt midazolam snel inslapen, maar het is minder effectief om de slaap de hele nacht door vast te houden.
Bijwerkingen zijn onder andere sterke sufheid, tijdelijke geheugenstoornissen (amnesie), ademhalingsdepressie en risico op afhankelijkheid. Daarom wordt midazolam zelden langdurig gebruikt. Voor chronische slapeloosheid geven artsen meestal de voorkeur aan middelen zoals zaleplon of zolpidem, die veiliger zijn voor langdurig gebruik.
- Klasse: Kortwerkende benzodiazepine
- Indicatie: Preoperatief gebruik, incidenteel bij slapeloosheid
- ✔ Voordelen: snel en krachtig effect
- ❌ Nadelen: afhankelijkheid, ademhalingsdepressie, amnesie
- 🔄 Alternatieven: zaleplon, zolpidem
4. Lorazepam
Lorazepam is een van de meest gebruikte slaapmiddelen uit de benzodiazepinegroep en heeft een middelmatige werkingsduur. Het wordt vaak voorgeschreven aan mensen die naast slapeloosheid ook last hebben van angst of sterke spanning. De combinatie van angstremmende en slaapverwekkende eigenschappen maakt lorazepam geschikt voor mensen die door piekeren of onrustige gedachten moeilijk in slaap vallen. Dankzij de gemiddelde halfwaardetijd helpt het zowel bij het inslapen als bij het doorslapen.
De dosering begint meestal laag en wordt als tablet voor het slapengaan ingenomen. Het middel werkt vaak snel en helpt de patiënt sneller in slaap te vallen. Een belangrijk voordeel ten opzichte van langwerkende benzodiazepinen is dat de kans op slaperigheid de volgende dag kleiner is, waardoor het beter geschikt is voor mensen die ’s ochtends alert moeten zijn.
Bij langdurig gebruik kan echter afhankelijkheid ontstaan, en soms treden bijwerkingen op zoals geheugenproblemen, zwakte of duizeligheid. Plotseling stoppen kan ontwenningsverschijnselen veroorzaken. Alternatieven zijn onder andere temazepam of zolpidem, die soms beter verdragen worden.
- Klasse: Middellangwerkende benzodiazepine
- Indicatie: Slapeloosheid met angst
- ✔ Voordelen: goede kalmering, minder sufheid de volgende dag
- ❌ Nadelen: afhankelijkheid, geheugenproblemen, zwakte
- 🔄 Alternatieven: temazepam, zolpidem
5. Mirtazapine
Mirtazapine is een antidepressivum met sterke sederende eigenschappen. Het wordt vaak beschouwd als een van de meest effectieve middelen voor mensen die lijden aan slapeloosheid in combinatie met depressie of angst. Het verbetert niet alleen de slaapkwaliteit, maar heeft ook een positief effect op de stemming en kan innerlijke rust geven.
De startdosering is meestal laag, bijvoorbeeld 15 mg eenmaal per nacht. Opmerkelijk is dat lagere doseringen juist een sterker slaapverwekkend effect hebben dan hogere doseringen, die meer het antidepressieve effect benadrukken. Mirtazapine helpt sneller in slaap te vallen en bevordert diepe slaap. In tegenstelling tot benzodiazepinen veroorzaakt het veel minder snel afhankelijkheid, waardoor het geschikt is voor langdurig gebruik.
Nadelen zijn onder meer gewichtstoename, slaperigheid overdag en duizeligheid. Door de toegenomen eetlust kan gewichtstoename optreden. Als alternatief worden soms trazodon of amitriptyline voorgeschreven, die eveneens stemming en slaap verbeteren.
- Klasse: Antidepressivum met sederend effect
- Indicatie: Slapeloosheid met depressie of angst
- ✔ Voordelen: verbetering stemming + slaap
- ❌ Nadelen: gewichtstoename, sufheid overdag
- 🔄 Alternatieven: trazodon, amitriptyline
6. Oxazepam
Oxazepam is een middelwerkende benzodiazepine die vaak wordt voorgeschreven bij slapeloosheid in combinatie met angst of psychische spanning. Het middel heeft een eenvoudiger metabolisme dan sommige andere benzodiazepinen en wordt daarom vaak geschikt geacht voor oudere patiënten. Het wordt meestal gebruikt bij kortdurende of tijdelijke slapeloosheid en kan al snel een verbetering van de slaapkwaliteit geven.
De dosering is afhankelijk van de patiënt, maar begint vaak laag. Het middel wordt ’s avonds in tabletvorm ingenomen. Omdat het minder lang doorwerkt dan langwerkende middelen, is de kans kleiner dat patiënten de volgende dag nog suf zijn. Dit maakt oxazepam aantrekkelijk voor mensen die overdag normaal moeten functioneren.
Bijwerkingen zijn onder andere slaperigheid overdag, spierzwakte, geheugenproblemen en risico op afhankelijkheid. Langdurig gebruik kan leiden tot tolerantie (steeds hogere doses nodig). Alternatieven zijn vaak lorazepam of temazepam.
- Klasse: Middellangwerkende benzodiazepine
- Indicatie: Angst met tijdelijke slapeloosheid
- ✔ Voordelen: eenvoudiger metabolisme, geschikt voor ouderen
- ❌ Nadelen: slaperigheid, zwakte, afhankelijkheid
- 🔄 Alternatieven: lorazepam, temazepam
7. Quetiapine
Quetiapine is een atypisch antipsychoticum dat in lage doseringen ook als slaapmiddel wordt gebruikt. Oorspronkelijk werd het ontwikkeld voor psychiatrische aandoeningen zoals schizofrenie en bipolaire stoornis, maar vanwege het sterke sederende effect wordt het ook ingezet bij slapeloosheid. Vooral mensen die naast slapeloosheid ook psychische of stemmingsproblemen hebben, profiteren van het dubbele effect: betere slaap en verlichting van psychiatrische klachten.
Voor slapeloosheid worden veel lagere doseringen gebruikt dan bij psychiatrische aandoeningen, bijvoorbeeld 25–50 mg voor het slapengaan. In deze dosis bevordert het zowel het inslapen als het doorslapen.
Nadelen zijn echter aanzienlijk: gewichtstoename, metabole stoornissen (zoals verhoogde bloedsuikers of cholesterol), droge mond en langdurige sufheid overdag. Daarom wordt langdurig gebruik afgeraden, tenzij er ook psychische stoornissen aanwezig zijn. Voor puur slaapgebruik worden vaak klassieke slaapmiddelen zoals zolpidem of zopiclon aanbevolen.
- Klasse: Atypisch antipsychoticum
- Indicatie: Slapeloosheid bij psychische problemen
- ✔ Voordelen: sterke sedatie, verlichting psychische klachten
- ❌ Nadelen: gewichtstoename, metabole stoornissen
- 🔄 Alternatieven: klassieke slaapmiddelen (zolpidem, zopiclon)
8. Semax
Semax is een neuroprotectief peptide en verschilt wezenlijk van andere slaapmiddelen. Het is in eerste instantie ontwikkeld om cognitieve functies zoals geheugen, concentratie en mentale prestaties te verbeteren. Toch blijkt uit sommige onderzoeken dat het indirect ook de slaapkwaliteit kan bevorderen, hoewel het zelden direct voor slapeloosheid wordt voorgeschreven.
Het middel wordt meestal als neusspray of druppel toegediend. In tegenstelling tot klassieke slaapmiddelen heeft Semax geen direct sederend effect. Door het zenuwstelsel te reguleren en mentale stress te verminderen, kan het wel bijdragen aan een diepere, rustigere slaap. Dit maakt het vooral interessant voor mensen bij wie slapeloosheid samenhangt met psychische belasting of cognitieve zwakte.
Bijwerkingen zijn nog onvoldoende bekend vanwege beperkte studies. Er zijn meldingen van stemmingswisselingen, prikkelbaarheid of hoofdpijn. Daarom worden bij directe behandeling van slapeloosheid meestal veiligere alternatieven zoals zolpidem of temazepam gekozen.
- Klasse: Neuroprotectief peptide
- Indicatie: Cognitieve ondersteuning, niet direct slaap
- ✔ Voordelen: unieke cognitieve effecten
- ❌ Nadelen: weinig onderzoek, stemmingswisselingen
- 🔄 Alternatieven: zolpidem, temazepam
9. Temazepam
Temazepam is een van de meest gebruikte benzodiazepinen bij slapeloosheid en heeft een middelmatige werkingsduur. Het geldt als een standaardbehandeling voor slapeloosheid en is geschikt voor zowel mensen die moeite hebben met inslapen als voor wie vaak wakker wordt gedurende de nacht.
De gebruikelijke dosering is 10–20 mg ongeveer een uur voor het slapengaan. Het werkt relatief snel en zorgt voor een diepere, meer continue slaap. Een groot voordeel ten opzichte van langwerkende middelen zoals clonazepam of diazepam is dat de kans op ernstige sufheid de volgende dag kleiner is.
Bijwerkingen kunnen bestaan uit ochtend-sufheid, ongebruikelijke dromen of nachtmerries, en risico op afhankelijkheid bij langdurig gebruik. Als alternatief worden vaak zolpidem of zopiclon gekozen, die korter werken en voorspelbaarder zijn.
- Klasse: Middellangwerkende benzodiazepine
- Indicatie: Standaardbehandeling slapeloosheid
- ✔ Voordelen: helpt bij inslapen én doorslapen
- ❌ Nadelen: ochtend-sufheid, afhankelijkheid
- 🔄 Alternatieven: zopiclon, zolpidem
10. Alprazolam
Alprazolam is een van de bekendste middelen uit de benzodiazepinegroep. Het wordt vooral als angstremmer voorgeschreven, maar kan in sommige gevallen ook als slaapmiddel worden ingezet. Door de snelle aanvang van werking is het geschikt voor mensen van wie het hoofdprobleem vooral het in slaap vallen aan het begin van de nacht is. Door spanning en stress te verminderen, zorgt alprazolam voor meer rust in de hersenen en vergemakkelijkt het een comfortabele slaap.
De dosering begint doorgaans laag, bijvoorbeeld 0,25–0,5 mg voor het slapengaan. Het effect treedt snel op en veel mensen voelen binnen korte tijd ontspanning en slaperigheid. Omdat de werking relatief kort is, helpt het echter niet altijd om de hele nacht door te slapen.
Nadelen zijn onder meer sterke afhankelijkheid en tolerantie. Bij langdurig gebruik kan de patiënt hogere doses nodig hebben en plots stoppen kan ontwenningsklachten geven. Veelvoorkomende bijwerkingen zijn slaperigheid overdag, geheugenstoornissen en verwardheid. Voor de behandeling van slapeloosheid worden daarom vaak temazepam of zolpidem als meer gerichte alternatieven aangeraden.
- Klasse: Snelwerkende benzodiazepine
- Indicatie: Voornamelijk angst; soms als slaapmiddel
- ✔ Voordelen: snelle werking
- ❌ Nadelen: hoge afhankelijkheid, geheugenstoornissen
- 🔄 Alternatieven: temazepam, zolpidem
11. Zolpidem
Zolpidem is een van de meest gebruikte niet-benzodiazepinen (Z-drugs). Door de snelle werking en korte halfwaardetijd is het zeer geschikt voor kortdurende slapeloosheid, vooral wanneer inslapen het hoofdprobleem is. Het helpt sneller in slaap te vallen en verkleint de kans op zware ochtendsufheid.
De gebruikelijke dosering voor volwassenen is 10 mg direct voor het slapengaan, op een moment dat men 7–8 uur ongestoord kan slapen. Het effect treedt snel op en verbetert de slaapkwaliteit. In vergelijking met veel benzodiazepinen blijven er minder resteffecten tot de volgende dag.
Mogelijke nadelen zijn slaapwandelen of andere ongebruikelijke slaapgedragingen, afhankelijkheid en slaperigheid overdag. Daarom wordt zolpidem meestal kortdurend voorgeschreven. Alternatieven met vergelijkbaar profiel zijn zaleplon of zopiclon.
- Klasse: Niet-benzodiazepine (Z-drug)
- Indicatie: Kortdurende slapeloosheid
- ✔ Voordelen: snelle werking, korte halfwaardetijd
- ❌ Nadelen: slaapwandelen, afhankelijkheid
- 🔄 Alternatieven: zaleplon, zopiclon
12. Zopiclon
Zopiclon is een bekende Z-drug die zowel het inslapen als het doorslapen kan verbeteren. Het is vooral effectief bij kortdurende slapeloosheid en werkt relatief snel, met vaak een betere behoud van de slaapstructuur dan sommige benzodiazepinen.
De standaarddosering is 7,5 mg voor het slapengaan. Het vermindert de inslaaptijd en het aantal nachtelijke ontwakingen. Een belangrijk voordeel t.o.v. langwerkende middelen is de kleinere kans op zware ochtendsufheid, al kunnen sommige mensen toch lichte ochtendduizeligheid ervaren.
Veelvoorkomende nadelen zijn een bittere of metaalachtige smaak in de mond, ochtendsufheid, afhankelijkheid en tolerantie bij langdurig gebruik. Daarom blijft het gebruik doorgaans beperkt in duur. Mogelijke alternatieven zijn zolpidem of temazepam.
- Klasse: Z-drug
- Indicatie: Inslapen én doorslapen bij kortdurende slapeloosheid
- ✔ Voordelen: minder nachtelijke ontwakingen
- ❌ Nadelen: bittere smaak, ochtendsufheid, afhankelijkheid
- 🔄 Alternatieven: zolpidem, temazepam
Bijwerkingen van slaapmiddelen
❌ Slaperigheid de volgende dag
❌ Afhankelijkheid en tolerantie
❌ Zwakte en geheugenstoornissen
❌ Verandering van het natuurlijke slaappatroon
Slaapmiddelen kopen
Voor mensen met slapeloosheid lijken slaapmiddelen een snelle oplossing, maar let op de volgende punten:
- 🛒 Er zijn verschillende soorten slaapmiddelen; juiste keuze is cruciaal.
- 🛒 Bij kortdurende slapeloosheid zijn middelen zoals zolpidem en zopiclon gebruikelijk.
- 🛒 Bij slapeloosheid met angst worden vaak lorazepam of alprazolam ingezet.
- 🛒 Bij comorbide depressie kan mirtazapine helpen.
Samenvatting
Slapeloosheid is een belangrijk probleem in het moderne leven, en slaapmiddelen kunnen helpen om de nachtelijke rust te herstellen. Van benzodiazepinen tot Z-drugs en sederende antidepressiva: elk middel heeft zijn eigen kenmerken. Een goede kennis van de opties helpt bij het maken van een passende keuze en het verbeteren van de slaapkwaliteit.
